Demukarasi, Repuburika n’Ubwigenge bivuga iki ?
Ku munsi mukuru wo ku wa 1 Nyakanga 1962, hari umukambwe babwiye ko u Rwanda rwabonye ubwigenge ati Kese ntirwigenze kareigihe rwangaga umwami ? «Kuri we, kwigenga kw’ igihugu kwari ukubakitagitegekwa n’umwami. Niyo ubajije uti «kuvuga ko u Rwanda ariRepuburika bisobanura iki ?» Hari ushobora gusubiza ko impamvu ariuko ubuha ke bwaciwe.
Na none Abanyarwanda batari bake bibwira ko demukarasi ariijambo risobanura muri rusange amajyambere n’imihindukire yo kubahoyakurikiye imyivumbagatanyo yo mu 1959 nko kuba batagitura cyanemuri nya katsi, kuba abagabo batagitega amasunzu cyangwa kuba aba-gore basigaye barya ihene.
Uko kudafutukirwa n’ayo magambo yerekana inzira igihugu cyacugitegekwamo byatewe n’urusobe kerane rw ibibazo byabaye nk’ibivuki-ra rimwe kandi bigasa nk’ibikiranu kira rimwe. Tugiye rero kubanzadusobanure iyo miterere itatu y’ubutegetsi.
Ubutegetsi bwa demukarasi buteye bute ?
Demukarasi ni ijambo ikin yarwanda cyatiye igifaransa na cyo ki-kaba cyararikomoye ku kigereki. «Demos» bivuga rubanda naho «Kra-toS) bigaso banura ingufu cyangwa ubutegetsi. Muri rusange rero demu-kardsi ni ukuvuga ubutegetsi bwabaturage ariko tubitatuye dusangaIshingiye ku bintu bine by’ingenzi bikuri kira :
a) kudasumbanya abaturage imbere y’amatege ko a kurikizwa.)
b)Kugira ubutegetsi bushingiye kuri rubanda rukitorera abaruhagararira.
c) gutandukanya inzego z’ubutegetsi. lzo nzego ni eshatu : ubu te-getsi. bushinga amategeko, ubu tegetsi nyubahirizamategekod) Kugira itegeko-nshinga ari ryo shingiro ry’ubutege tsi n’amate-n’ubucamanza. geko yabwo.
ljambo Repuburika risobanura iki ?
Ni ijambo rikomo ka ku kiratini «res publica» ari byo kuvuga«ikintu rusange». Repuburika bayita igihugu kiyoborwa mu buryoubutegetsi butaba imbata y’umuntu umwe. Umukuru w’igihugu (bitaperezida) ntabe yashobora kuraga ubwo butegetsi abamukomokaho.U Rwanda rero rwabaye Repuburi ka ari uko umwami avanyweho.
Biriya bimenyetso biranga demukarasi bishobora no kubonekamu gihugu kitari repuburika nk’uko biteye mu Bubirigi buyoborwan’umwami cyangwa mu Bwongereza butegekwa n’umwamikazi. lyoubutegetsi bwa cyami bwatoye inzira ya demukarasi, umwami cya-ngwa umwami kazi baba abakuru b’icyubahiro naho ubutegetsi buga-habwa abatowe n’abaturage bagakurikiza itegeko-nshinga. UmukuruWubwo butegetsi bw igihugu (Leta) aba ari minisitiri w’ intebe.
Igihugu kigira ubwigenge ryari ?
Igihugu kigira ubwigenge iyo kitari mu bucakara kiyoborwa n’a-mategeko y’abategetsi kavukire. Iri jambo ryakunze gukoreshwa igiheibihugu byibohoraga ubukoronize bw’ ibihugu byi Burayi. U bwo uRwanda rwigenze Ababirigi barweguye. Ariko igihe cy’u bwo bwigengehari hakunzwe gukoreshwa ijambo indepandansi ryari ritandukanyen’iryo bitaga «autonomie» (otonomi) rivuga ubwigenge bw’agatega-nyo.
Intangiriro ya Demukarasi mu Burayi.
Mu bihugu by’i Burayi na ho habanje kuba ubutegetsi bwari bu-meze nk’ubwo mu Rwanda rwa kera, bukiharirwa n’umwami n’imi-ryango ikomeye, rubanda ru kaba mu buhake.
lbyo byaje guhindu ka biturutse ku mahindura yatangiriye muBufaransa mu Wi 1789. Muri uwo mwaka rubanda rwarivumbagata-nyije hash yirwaho «Itangazo ry’uburenganzira bw’ ikiremwa-muntun’umuturage». Ingingo ya kane igira iti : «itegeko ni ikimenyetso cyicyifuzo rusange. Abaturage bose bafite uburenganzira bwo gushyirahoitegeko ku bwabo cyangwa batumye ababahagararira. (Michel & Co118). Iyo ngingo iteganya itora ritabagaho.
Mu wi 1791, Abafaransa bashyizeho Itegeko-nshinga rishingiyekuri ririya tangazo. Tkintu gishya badukanye ni ugutandukanya zanzego eshatu z’ubutegetsi. Ubwo mbese bambuye umwami ububashayari afite kuko ubutegetsi bwose yari abwihariye. Amahindura yarako-meje kugera ubwO umwanmi bamukuriyeho. Repubulika ishingwa ku wa21 Nzeri 1792.
Mu wi 1831, Ababirigi bamaze kurema igihugu cyabo, bashyizeh oItege ko-Nshinga rigen dera kuri rya tangazo ry’uburenganzira bw’ikire-mwamuntu n’umuturage. Na bo batandu kanyije inzego z’ubutege tsi.Igihugu cyabo rero cyatangiranye demu karasi n’ubwo itari yuzuyekubera cya kibazo cy’amatora.
Kuki Ababirigi batazanye Demukarasi muri Afurika yabo ?
Ingingo ya mbere y’I tege ko – nshinga ryo mu 1831 ivuga ibi bi kuri-kira: «lbihugu u Bubirigi bushobora kuzigarurira bizagengwan’amatege koyihariye». Koko rero icyo twakwita nk’itege ko – nshinga ryagengagaKongo ry ashyizweho ku wa 18Ukwakira 1908 n aho irya Rwanda-Urundiryatangi jwe ku wa 21 Kanama 1925. Ayo matege ko yOse ntarangwamoimi te ge kere ikuri kiza demu karasi.
Pauwels (Powerizi) atanga impamvu ebyiri zatumye Leta y’u Bubiri-gi ishaka gute ge ka ibyo bihugu mu nzira yabyo byihariye.
Abashyizeho amate ge ko bifuzaga ko abaturage ba za koronizishobora kuremwa badahabwa uburenganzira n’ibindi by oseamatege ko yemerera Ababirigi. lbi byatumaga Leta itege ka ibi-hugu iyobora ikurikije imico n’imiterere yabyo.
– Ingingo ya kabiri ishobora kuba ari yo y’ingenzi ni u ko abashingaamatege ko batinyaga amafaran ga ibyo bihugu byari gutwara uBubirigi (Pauwels : 33 – 34).
Birumvíkana ko iyo abaturage bo muri ibi bihugu bah abwa ubure-nganzira nk’ubvw’Ababirigi byari gusaba Leta ko yubaka am ashuri menshiy’inzego zose, igashakira abayasohotsemo imirimo, igashinga amavuriromenshí akorwamo n’abaganga b’impugu ke, inkiko zikagira abacamanzabazi amate ge ko, igateganya ba «Avoka» baburanira ababuranyi n’ibindin’ibindi.
Uruhare rwa Loni mu guharanira Demukarasi.
LONI yavu tse mu w’i 1945 nyuma y’In tambara ya Kabiri y’isi. Kuwa 10 Ukuboza 1948, In te ko – Rusange yayo y ashy ize ahagaragara«l tangazo ry’isi yose ry’uburenganzira bw’ikiremwamuntu», Mu ngingoya 21, igi ka cya gatatu han di tse ibi bi kuriki ra: «lcyifuzo cya rubandani cyo shingiro ry’ubu tege tsi bw’igihugu. lcyo cyi fuzo kigomba kugara-gari ra mu matora anyuze mu kuri, agah ora akorwa mu bihe byate ganyi jweitora rigakurikiza ubwiganze bw’amajwi kandi rigakorwa mu ibanga,(Nations Unies: 38). lyi ngingo iteganya ko ibihugu by ose n’ibi kiri mubu koronize byatege kwa mu buryo bwa demukarasi.
In tumwa z’uwo muryango ziza mu Rwanda mu wi 1948 zas anzenta cyo u Bubirigi bwakoze ngo buhindure imitege ke re ibe rane n’amajya-mbere. Zababajwe n’uko mu Nama ya Vise Guverineri wa Rwanda – Uru-ndi nta bajyan ama b’Abanyarwanda n’Abarundi bayibano kandi iyonama yiga ibi bazo bi bare ba. Nyuma y’uruzindu ko rwazo, Vise Guverineriyashyizemo abami uko ari babiri, abandi bagiyemo ku ruhan de rw’uRwanda ni Padiri Alegisi Kagame na Shefu Nepomuseni Seruvumba wuBwishaza (Bavugwa na K.M. Gicurasi 1950). Akanyamate ka «L’AMl>kavuga imiterere ya Rwanda – Urundi mu w’i 1952 kandi tse ko abaturagebafite uruhare ku butegetsi bw’ibihugu byabo kube ra izo ntumwa zarimu Nama ya Vise Guverineri yari igizwe n’a bajy an ama 22 harimo abamibabiri n’abandi Banyarwanda n’Abarundi batatu. (L’AMI No 112 Avril1954 p.157). Ubwo mbese twavuga ko ari igikorvwa cya mbe re gisa nade mu karasi u Bubirigi bwazanye. ?Itegeko ryo ku wa 14 Nyakanga 1952.
Muri LONI bakome je gusakuza ngo uburenganzira bw’iki remwamuntu bwubahirizwe muri za Koroni, ku wa 14 Nyakanga 1952, Letay’u Bubi rigi itangaza itege ko ryashyiragaho Inama ya Susheferi, iya She-feri, iya Teritwari n’Inama N kuru y’l gihugu.
Amatora y’a bajyan ama bagize izo nzego yateganywaga mu buryobufutamye bwibu tsa cya kibazo u Bubi rigi bwagize. Sushefu yishyirira-gaho abatora abajyan ama ba susheferi, abatowe bakitoram o abazajyamu nama ya she feri, inama ya she feri igatora abajyan ama ba Teritwari,aba ba nyuma bagatora Inama Nkuru y’lgihugu yari igizwe n’abo twa kwi-ta abade pite. Muri rusan ge rero, usanga umuntu watoraga by’ukuri ari
sushefu. Inama Nkuru y’lgihugu yateranye bwa mbere ku wa 13 Gashy a-n tare 1954. Imirimo y’ibanze yari ishinzwe ni iyo kuvugururakarande n’imico yabangamiraga ukwishyira ukizana k’umuturage. Ikibazocya rmbe re yakemuye ni ugu kuraho ubuhake.
Ibyo ari byo byose, rubanda ntirwari rwishimiye imite rere ya ririya ubutegetsi
Itege ko ryo mu w’i 1952 ku ko ritari rifututse ariko urebye ni ryo ryabayeintangiriro yo guuharanira demu karasi nya kuri n’uburenganzira bw’umu-urage. Guhera icyo gihe, Abany arwanda bashize umususu bavuga akare-ngane kabo kose bifashishije cyane cyane Kinyamate ka, Mu wi 1954,Cy asoh oraga «nimero» 25.000 kigasomwa ku misozi yose.
Abanyarwan da baran atinyutse bakandi ka amajyambe re y’ubutege tsimu bihugu by’Afurika byagengwaga n’Abafaransa n’Abon ge rez a. «L’AMI»(n0 112 Avril 1954 p. 148) ivuga iby’a badepite muri ibyo bihugu. MuriAfuri ka y’Abafaran sa, hari abadepite b’Abirabura bajya mu Nte ko Ishi-nga Amate ge ko i Paris mu murwa mukuru w’u Bufaransa, bakagira i jambokimwe na bagenzi babo b’Abazungu, Muri Gana (Ghan a) ntihari abadepi-te qusa ahubwo Abonge reza bari bararemye na Leta guhera mu 1951.Abaminisitiri b’Abirabura bari Umunani naho Abazungu ari batatu. Uwa-ndi tse iyo nyandiko ntiyiriwe agereranya n’uko mu Rwanda byifasheariko bwari uburyo bwo gukangura abasomyi ngo bamenye ko Afurikay’Ababirigi ari yo y asigaye inyuma.
Twigeze kuvuga ko Abanyarwanda benshi bajyaga gu kore ra amafa-ranga i Bugan da. Bageragay o bakitege reza uko Abongereza batege kabi kabatera kwi baza ko ibyo mu Rwanda bikwiye guhinduka.
Yishongoye ku bapagasi soma iyinkuru umenye ibya demokarasi
Abagabo bajyaga i Buganda banyuze kuri Sezirakuya watwaraga iRukara yibereye mu bushyo bw’iny an a ze, arababaz a ati «mwabagabo mwe muragana he?» Bamubwira ko bagiye i Buganda gupa-yasa. Ati «yewe mwo kanyagwa mwe! Mumbwirire Kabaka mutiTnutahe! Muti na we aba aje qupagasa nuko inyan a z’Imboneza-mihigo zitamu kundiye kandi namwe murirebera kan di muntu-
Abakungu nk’uwo Sezirakuya bishongoraga kuri abo bapagasi nya-mara bageraga i Buganda bakahigi ra byinshi, bacyura ihaho bakabi bwira